Sve dileme Washingtona oko države Srba, Hrvata, Slovenaca i ostalih naroda i narodnosti. SFRJ će prestati da postoji u roku od godinu, javili su američki obavještajci u oktobru 1990.
Ni komunistička partija, ni Jugoslovenska narodna armija nisu sposobne da očuvaju federaciju. Partija je u raspadu; armija je izgubila prestiž zbog snažne komunističke identifikacije i zato što je mnogi u Jugoslaviji smatraju institucijom kojom dominiraju Srbi – pisali su obavještajci SAD.
Nije se pojavio svejugoslovenski politički pokret koji bi ispunio prazninu nastalu kolapsom Titove vizije jugoslovenske države. I neće se ni pojaviti.
Sedamdesetih godina prošlog vijeka je kružio vic u kome agent CIA dolazi Beograd sa zadatkom da se javi vezi u Ulicu Rige od Fere. Zvoni na vrata Jovana Jovanovića i kaže lozinku:
– Roda je sletela na Kalemegdan!
– A vi tražite Jovanovića iz CIA, on je sprat više!
Dugo je i ovaj vic tumačen našom potrebom da sve mistifikujemo, pa čak i da je Beograd jedan od vodećih špijunskih centara Evrope iz Titovog vakata. Međutim, kada je Nacionalni obavještajni savet SAD objavio zbirku sistematizovanih obavještajnih izvještaja o Jugoslaviji, koji pokrivaju period od Titovog raskida sa Staljinom 1948. do 1990. godine, uoči samog raspada Jugoslavije, i to kao treću publikaciju – prve dvije su bile posvećene Kini i Vijetnamu, vidimo da poruka vica nije bila daleko od stvarnosti.
Pojava ovih dokumenta otkriva i sve dileme koje su se javljale u Washingtonu oko nezavisnog položaja Jugoslavije i kako se, u nadolazećem vremenu, formirao odnos prema tom pitanju, prenose novosti.rs.
Dokumenti, od kojih su neki stariji i od pet decenija, predstavljaju procjene i zaključke najboljih stručnjaka iz redova obavještajne zajednice SAD u to vrijeme. U predgovoru zbirke dokumenata CIA o Jugoslaviji takođe piše: “Naš je cilj da združimo najbolje umove koji se mogu naći radi razmatranja najšireg spektra mišljenja i stavova kako bi se potpuno istražile alternativne pretpostavke i mogućnosti”.
Sakupljanje i sistematizovanje raspoloživih izvještaja za ovo izdanje iziskivalo je napore velikog broja ljudi. Najangažovaniji su bili John K. Allen iz Obavještajnog analitičkog biroa (CIA) i Marten van Heuven, bivši obavještajni funkcioner za Evropu.
Veliki doprinos dao je i Lee Hamilton, direktor Međunarodnog centra “Woodrow Wilson”. Ovaj dugogodišnji kongresmen i član Odbora za spoljnu politiku je davao podršku Srpskom kongresu ujedinjenja i tadašnjem predsjedniku Miroslavu Majku Đorđeviću od samog osnivanja. Početkom devedesetih godina je čak rukovodstvu ove organizacije rekao da je jedna od grešaka SAD što su nekritički prihvatani izvještaji o BiH ambasadora SAD-a iz Beograda Warrena Zimmermanna.
U uvodu knjige kaže se i ovo: “Čak ni rađanje šest država koje su nekad činile Jugoslaviju ne predstavlja kraj ove priče. To je, doduše, početak druge priče koju su diplomate, vojni stručnjaci i predstavnici nevladinih organizacija, u ovom trenutku aktivni u regionu, spremni da provjere i potvrde. Ako je tačno da historija uči, onda ovo zapažanje treba obilato primhenjivati u oblasti u kojoj su, izgleda, često na nesretan i bespomoćan način, historijska sećanjja i uspomene naroda koji radije živi u prošlosti nego u suočavanju s budućnošću”.
ZAŠTO je Jugoslavija uopšte bila važna za SAD? Američko interesovanje za Balkan datira od samog stvaranja jugoslovenske države. Posle Prvog svjetskog rata predsjednik Woodrow Wilson i njegovi savjetnici bili su vrlo angažovani u izradi mape budućnosti Balkana prije i za vrijeme Pariške mirovne konferencije. Ostala je zapamćena njegova rečenica prilikom dodjele Ordena slobode Mihajlu Pupinu, upravo poslije Pariške mirovne konferencije: “Dobar si Amerikanac zato što si dobar Srbin.” (Doduše, u Washingtonu se tokom posljednjih dvadesetak godina nerado sjećaju ovog događaja i ove rečenice.)
Kada su zemlje članice Kominforma 28. juna 1948. osudile Jugoslaviju zbog toga što vodi neprijateljsku politiku prema Sovjetskom Savezu i isključile Beograd iz saveza, iznenađenje u Washingtonu – kao i svuda na Zapadu – bilo je potpuno. Na vijest o rascijepu Washington nije bio sposoban ili spreman da djeluje, iako je još u februaru 1947. godine američki otpravnik poslova u Beogradu John Cabot upozoravao na mogućnost raskida na relaciji Beograd – Moskva. U junu 1947. On je ponovio da jugoslovenski interesi “možda ne slijede uvijek slijepo ruske instrukcije”. Uslijedilo je 7. jula 1947. još jedno njegovo upozorenje, u kojem tvrdi da su “sukobi interesa sa Rusijom neizbježni”. Kad su ovu poruku pokazali tadašnjem državnom podsekretaru Deanu Achesonu, on je, prema izvještajima, preko teksta napisao “đubre”.
Godinu kasnije, tačnije 18. juna 1948, novi otpravnik poslova Robert Borden Reems javlja u Washingtonu da je “uvjeren da postoji definitivan raskid Beograda i Moskve”.
I Washington je počeo da na Jugoslaviju gleda drugim očima, kao na dio šireg hladnog rata Istok-Zapad. Evo jedne procjene CIA o političkoj situaciji u Jugoslaviji 1949. godine:
Postoje izvesne manjinske grupe u Crnoj Gori, Makedoniji i možda drugim jugoslovenskim republikama koje bi napale Titov režim u zamjenu za obećanja prioritetnog tretmana od Sovjetskog Saveza. Proglašenje “nezavisne” Makedonije imalo bi malo uspjeha u naporima da se zadobije podrška većeg broja jugoslovenskih Makedonaca, bar u toku 1949. U slučaju ozbiljne prijetnje u bilo koje vrijeme 1949. Tito bi mogao da organizuje masovno preseljenje nepouzdanih Makedonaca u druge oblasti Jugoslavije – bilo je navedeno u jednom izvještaju CIA.
Štab za političko planiranje u Washingtonu će ubrzo uraditi memorandum u kome će dominirati rečenica: “Prvi put u historiji sada imamo u međunarodnoj zajednici jednu komunističku državu koja je nezavisna od Moskve”.